Home » Aan de slag met Nieuws in de Klas » Online Themadossiers » Desinformatie

Desinformatie

Werkt niet alleen polariserend, maar is ook een regelrecht oorlogswapen

16 maart 2022

*** (De verklaring voor de sterretjes vind je hier.)

Desinformatie is niet nieuw. Maar het is genoegzaam bekend dat het internet en de sociale media ervoor zorgen dat desinformatie zich aan een duizelingwekkende snelheid verspreidt. Waar het in de hoogdagen van Keizerin Corona eerder de bedoeling had om te polariseren, is desinformatie in tijden van oorlog een bijzonder effectief wapen.

Omdat wij graag weten wat jullie denken over de themadossiers, zodat we waar nodig kunnen aanpassen en verbeteren, vragen we jullie om dit beoordelingsformulier in te vullen. Alvast hartelijk dank!

Grote mediabedrijven

Of het nu gaat over COVID-19 of de oorlog in Oekraïne, desinformatie wil steeds de publieke opinie beïnvloeden. Het wordt met andere woorden doelbewust gecreëerd om twijfel en tweedracht te zaaien. Of, in het geval van de oorlog, om steun voor een autoritair regime te genereren door mensen een rad voor de ogen te draaien. Zo wordt het een effectief wapen. Maar, zo stelt socioloog Ben Caudron op Apache, desinformatie wordt niet alleen via sociale media verspreid, of via een autoritair regime, ook grote mediabedrijven hebben boter op het hoofd. Nogal wat berichtgeving over de oorlog in Oekraïne is zo emotioneel gedreven dat het nauwelijks nog journalistieke inhoud bevat, zegt Caudron.

Niet alle Russen zijn gedesinformeerd. Protest in Berlijn tegen de oorlog in Oekraïne (CC BY-SA 2.0) Lewin Bormann

Nationaliteit en geopolitiek van weinig belang

Ook DeWereldMorgen voert een socioloog op. Dr. Volodymyr Ishchenko is een Oekraïner en onderzoeker bij het Instituut voor Studies over Oost-Europa en schrijft al jaren over de Oekraïense politiek. Hij bekijkt het conflict van alle mogelijke kanten, maar merkt op dat de meeste Oekraïners daar geen boodschap aan hebben. Volgens Ishchenko ligt Oekraïne economisch gezien in de lappenmand, en maken de meeste inwoners zich zorgen over werkgelegenheid, lonen, en prijzen. Nationaliteit en geopolitiek zijn voor hen van weinig belang. Al merkt hij wel op dat de invloed van extreemrechts in de Oekraïense politiek, in tegenstelling tot wat veel ngo’s en Westerse politici beweren, heel groot is.
Noot: je zult het wel gemerkt hebben, maar dit interview werd afgenomen voor de oorlog daadwerkelijk begon.

Steunbetoging aan Oekraïne in Canada. (CC BY-NC 2.0) Can Pac Swire

Nepnieuws, diplomatieke actie, militaire aanval

Olga Joerkova is journaliste en oprichtster van het Oekraïense factcheckerscollectief Stop Fake, en doet op MO* haarfijn uit de doeken hoe de desinformatiecampagne van de Russische overheid werkt. Kort samengevat komt het hierop neer: het verspreiden van nepnieuws, het ondernemen van diplomatieke acties om de laatste stap, het uitvoeren van een militaire aanval, te verklaren. Joerkova heeft ook gezien hoe het verspreiden van desinformatie deze invasie al jaren geleden aankondigde. Maar Olga Joerkova heeft ook een boodschap: “Mediageletterdheid in het onderwijs en echte journalistiek zijn de krachtigste wapens tegen desinformatie op lange termijn.”

Vragen en discussiepunten

Apache: Desinformatie hopt van prik naar geopolitiek

In tegenstelling tot COVID-19, waarbij desinformatie ongeveer een maand na de stijging van het aantal gevallen begon toe te nemen, is dat bij de oorlog in Oekraïne niet het geval. Wat merken factcheckers daarover op?

Factcheckers constateerden een toename in desinformatie in de eerste helft van februari, al waren de kwaliteit en kwantiteit niet alarmerend hoog. Nadat de militaire acties tegen Oekraïne in de ochtend van 24 februari waren begonnen, zagen factcheckers echter dat de desinformatie rond de gebeurtenissen in dat conflict bijzonder sterk toenam.

Socioloog Ben Caudron zegt dat de desinformatiecampagne van het Kremlin deel uitmaakt van een militaire strategie. Waarom?

Waarnemers zoals EUvsDisinfo spreken van een “aanhoudende en gecoördineerde campagne van desinformatie” gecontroleerd door het Kremlin en gericht op de Russische bevolking, haar buurlanden, de Europese Unie en de Verenigde Staten met als doel de publieke opinie te beïnvloeden.

Desinformatie bestrijden door desinformatie te lanceren, lijkt een nieuwe tactiek te zijn. Wat is daarbij het ultieme wapen?

De technologie van deepfake. Met behulp van kunstmatige intelligentie wordt op realistische wijze het gezicht van de ene persoon op een andere persoon toegepast. Hiermee worden beelden gecreëerd waarin mensen dingen lijken te zeggen of doen die ze in werkelijkheid niet hebben gezegd of gedaan.

DeWereldMorgen: Waarom alles wat je weet over Oekraïne waarschijnlijk fout is

Waarom noemt Volodymyr Ishchenko Oekraïne een economische mislukking?

Als we de statistieken bekijken, is Oekraïne waarschijnlijk een van de weinige landen in de wereld dat het niveau van zijn bnp van 1990 nog niet terug behaalde. Er was een enorme economische crisis in de jaren 1990 en Oekraïne groeide niet zoals zijn Oost-Europese buurlanden. In tegenstelling tot Polen, bijvoorbeeld, of zelfs Rusland en Wit-Rusland, leven de Oekraïners nu niet beter dan tijdens de laatste fase van de Sovjet-Unie.

Hoewel extreem rechts niet aan de macht is in Oekraïne, ziet Ischchenko wel haar hand in het beleid, wat tevens een oorzaak zou kunnen zijn voor de lamentabele economische toestand van het land. Hoe?

De radicale nationalisten hebben een significante invloed op het Oekraïense beleid door middel van de druk die zij uitoefenen op de regering en door de verspreiding van hun verhalen. Als we de beleidsmaatregelen bekijken die uitgevoerd zijn door de post-Maidan regeringen, dan zien we dat die kaderen binnen het programma van de radicale nationalistische partijen: komaf maken met het communautair compromis, censuur tegen de Communistische Partij van Oekraïne en oekraïnisering, d.w.z. het bannen van de Russische taal uit de publieke sfeer van het land.
Veel zaken waar extreemrechts vóór de Maidan opstandcampagne voor voerde, zijn uitgevoerd door politici die nominaal niet extreemrechts zijn.
De nationalistische radicalisering compenseert het uitblijven van elke revolutionaire verandering na de revolutie. Als je begint met iets te veranderen in de ideologische sfeer – door nieuwe namen te geven aan de straten, door de sovjetsymbolen te verwijderen uit het land, door de standbeelden van Lenin te verwijderen uit de Oekraïense steden -, dan schep je een illusie van verandering zonder daadwerkelijk te veranderen in de richting van de aspiraties van het volk.

MO*: Factchecker Olga Joerkova: ‘Oekraïne is al acht jaar een testlabo voor desinformatie’

De informatie die de Russische overheid geeft, is niet altijd consistent. Daar gaat het ook helemaal niet om. Waar gaat het dan wel om?

De bedoeling van desinformatie is niet om een consistent verhaal te brengen. Wel om verwarring te zaaien en de informatieruimte te verzadigen, zodat niemand nog iets gelooft.

Olga Joerkova zag dat de desinformatiestroom m.b.t. een invasie van Oekraïne al in 2014 begon. Hoe zag ze dat?

Sinds de pro-Europese opstand in Oekraïne bouwt het Kremlin binnen Rusland ideologische steun op voor het conflict met Oekraïne. Oekraïne werd afgeschilderd als een fascistische staat.
Media fabriceerden verhalen over Oekraïense fascisten die een genocide zouden plegen tegen de Russischtalige bevolking van Oost-Oekraïne. Dat ging ver, met gefabriceerde berichten over de verkrachting van oude vrouwen en kruisiging van baby’s.

‘Russische media noemen het (de inval in Oekraïne, hz) ‘een speciale operatie’. Ze lopen allemaal in de pas van het voorgekauwde narratief: ‘Het Russische leger ging naar Oekraïne om de burgerbevolking te beschermen tegen genocidaire nazi’s. Om “vrede te brengen” en om Oekraïne te “bevrijden”. Dit is Orwelliaanse newspeak die de werkelijkheid vervormt tot het tegendeel.’
Weten jullie wat Joerkova bedoelt met ‘Orwellaanse newspeak’?

De term komt uit het boek 1984 van George Orwell. Als je het nog niet gelezen hebt, doe dat dan!

Waarom is die newspeak volgens Joerkova zo gevaarlijk?

Zo sprak mijn moeder onlangs met mijn tante, die in Rusland woont. Zij geloofde niet dat Rusland Oekraïne had aangevallen, maar dat Rusland in Oekraïne tegen de VS en NAVO vecht. Ze vertrouwt de Russische media meer dan haar eigen familie in Oekraïne. Dat is schokkend.

Hier vind je het opdrachtenblad als Word-document en als PDF-bestand.

Hier vind je meer informatie over Media.21

Internationale Vrouwendag

Racisme en discriminatie