De foto kritisch bekeken

Wat is het belang en de invloed van een foto bij een artikel?

13 november 2018

Sandra Mermans is freelance fotograaf voor Charlie Magazine en lector fotografie aan de Artesis-Plantijnhogeschool in Antwerpen. Sandra legt uit wat het belang en de invloed is van een foto bij een artikel. 

Waarom moet er een foto bij tekst?

‘Een foto trekt lezers in een tekst. Daarbij moet de fotoredactie een herkenbaar beeld kiezen, zodat je weet waar het over gaat. Maar het mag de kijker niet wegduwen omdat het al te veel vertoond is. Als het beeld te nieuw, of te vreemd is, zoals een kunstenaar vaak een beeld maakt, dan wordt het niet begrepen. Het is een evenwicht zoeken naar enerzijds herkenbaarheid, en anderzijds originaliteit. Originaliteit is belangrijk, maar het mag niet naar de ene, of de andere kant overhellen.’

Waar moet een foto aan voldoen om gepubliceerd te worden?

‘In eerste instantie aan de ruime technische aspecten, zoals scherpte en resolutie. Een beeld met een te lage resolutie is ongeschikt om te publiceren.
Daarnaast is er de deontologie, een set regels die uitmaken of een beeld gepubliceerd kan worden. Wat laat je zien uit oorlogsgebied, of van een auto-ongeluk waar kinderen bij betrokken zijn? Zijn de beelden niet te gruwelijk? Zulke beelden worden wel gemaakt, maar vaak niet gepubliceerd omdat je de identiteit en de privacy van de slachtoffers en hun familie daarmee schendt.’

(CC BY-NC-ND 2.0) Morning Calm Weekly Newspaper U.S. Army

‘Zeker wel, maar de fotoredactie is toch meer de baas. Ze zal wel een beslissing nemen in overleg met de fotograaf, maar heeft uiteindelijk het laatste woord. Het is daarbij een kwestie van geven en nemen. Een fotograaf zal altijd duwen in de richting van zijn eigen artistieke vrijheid, maar moet daarbij wel voldoen aan de vereisten van een medium. Die stijlregels verschillen naar gelang dat medium

Sommige media vinden fotografie heel belangrijk en waarderen, ondersteunen, en vergoeden fotografen daar ook behoorlijk voor, terwijl andere media minder belang hechten aan artistieke, of creatief vrijere fotografie. Dergelijke fotografie vraagt meer tijd en geld.’

Worden er wel eens slechte foto’s gebruikt, foto’s die onscherp, over- of onderbelicht, of slecht gekadreerd zijn?

‘Dat hangt van de nieuwswaarde af. Als er bijvoorbeeld ergens een ramp gebeurd is, en er is maar één beeld dat onscherp en onderbelicht is, dan wordt dat beeld wel gebruikt.’

“Het onscherpe beeld van een voorbijganger zou echter kunnen zijn dan dat van een heuse fotograaf.”

‘Anderzijds is er een evolutie naar het gebruik van onscherpe beelden omdat ze meer geloofwaardig zouden zijn dan een perfecte foto. Dat heeft te maken met het wantrouwen tegenover beeldmanipulatie. Berichten over fout gemanipuleerde foto’s, van mensen die er in de realiteit anders uitzien, zijn schering en inslag. Mensen weten dat Photoshop bestaat.
Een minder goed beeld toont dat het niet door een fotograaf gemaakt is, maar door een getuige (veel mensen nemen nu eenmaal foto’s met de gsm), waardoor het meer geloofwaardigheid krijgt. Het onscherpe beeld van een voorbijganger zou echter kunnen zijn dan dat van een heuse fotograaf.’

Wat is beeldmanipulatie?

‘Manipuleren is: bewerken. Elke handeling, zoals een gewone kleurcorrectie, is manipulatie. Maar aan het woord hangt vaak een negatieve bijklank, die niet altijd terecht is. Bovendien heeft elk medium of agentschap regels waar een foto moet aan voldoen.

Een fotograaf is een persoon, een persoon is subjectief (dat wil zeggen dat hij een eigen mening heeft), en subjectiviteit is in principe een vorm van manipulatie. Net zoals een journalist woorden en zinnen kiest, kiest een fotograaf beelden om een verhaal te vertellen. Hij verzamelt, net als een journalist, informatie via zijn ogen en oren, die komt er via zijn handen uit, en zijn verstand heeft er onderweg nog wat aan toegevoegd, op basis van zijn achtergrond, zijn opleiding, en wat hij al over het onderwerp weet.’

“Elke handeling, zoals een gewone kleurcorrectie, is manipulatie.”

‘Objectieve fotografie, waarbij een fotograaf zich niet laat leiden door een eigen voorkeur, bestaat niet. Objectieve journalistiek bestaat ook niet, maar tekst heeft nog altijd meer geloofwaardigheid dan beeld. Vooral in de reclame zijn er veel vormen van beeldmanipulatie, wat ervoor zorgt dat mensen er gemakkelijk van uitgaan dat het knoeien met beelden ook in andere sectoren voorkomt. Hier in België ken ik geen voorbeelden, maar er zijn wel degelijk journalistieke foto’s gekend waarbij dingen zijn weggehaald. De gevolgen daarvan zijn bijzonder hard: de fotograaf verliest onmiddellijk zijn job.’

Het persagentschap AP stipte zelf aan dat freelance fotograaf Narciso Contreras een camera wegwerkte

‘De grens tussen beeldmanipulatie en beeldbewerking is lang niet even duidelijk. Elke fotograaf zou voor zichzelf een journalistieke ethiek moeten hebben, waardoor hij zelf kan uitmaken in welke mate hij een beeld bewerkt, en de werkelijkheid er eventueel mee verandert. Een fotoredactie moet natuurlijk ook die ethiek hebben. En daarnaast bestaat dan nog de deontologische code. Maar een foto mag alleszins niet misleiden. Dat moet je als fotograaf steeds in het achterhoofd houden.’

Wat is de deontologische code?

‘Officieel heet die ‘de Code van de Raad voor de Journalistiek’. In die code staan een heleboel artikels die een leidraad vormen voor de journalist. Zo staat er in een artikel dat een bericht (of foto) waarheidsgetrouw moet zijn. Dat is het belangrijkste artikel omdat het voortvloeit uit het recht van het publiek om de waarheid te kennen. Daarnaast is er nog een richtlijn die zegt dat de journalist geen essentiële informatie in tekst, beeld, klankfragment of andere documenten schrapt of verdraait. De kijker mag op geen enkele manier misleid worden. Als het niet meteen duidelijk is dat het gaat om een bewerkt beeld, moet dat duidelijk gemaakt worden in het beeldonderschrift, of moet het in de begeleidende tekst meegegeven worden.
Aan die code moeten redacties zich houden. Doen ze dat niet, worden ze door de Raad op de vingers getikt.

Het komt er eigenlijk op neer dat je je gezond verstand moet laten werken. De Code is geen wetgeving, maar het feit dat de Raad ze uitschrijft en controleert, komt de geloofwaardigheid van de media alleen maar ten goede.’

Kan een foto de lezer beïnvloeden?

‘Natuurlijk. Stel dat ik een beeld moet maken van een plein. Ik kan dat bij zonlicht doen, of bij schemer. Dat heeft invloed op het beeld en op hoe mensen over het beeld gaan denken. Als fotograaf kun je een hoger of lager standpunt innemen, er kan heel veel volk zijn, of net helemaal niemand. Alleen al door het moment te kiezen waarop ik het plein fotografeer, beïnvloed ik de inhoud van het beeld, én de manier waarop mensen het lezen.

Maar een fotograaf kan ook de werkelijkheid beïnvloeden. Als ik foto’s van een betoging neem, zullen mensen harder protesteren, zichzelf harder tonen en meer opkomen voor zichzelf, omdat ze daardoor hun boodschap nog meer in de verf kunnen zetten. Mensen worden wilder als ze een camera zien. Je beïnvloedt als fotograaf dan niet alleen de lezer, maar ook de werkelijkheid zelf.

Alleen de fotografie van Google Maps, waarbij foto’s door een machine genomen worden, en niet door een mens, beïnvloedt de realiteit niet.’

(CC BY 2.0) thierry ehrmann

‘Je kunt ook met de gevoelens van de lezers spelen door bepaalde foto’s te gebruiken. Bij een gruwelijk beeld zijn mensen misschien sneller geneigd om het artikel te lezen, én om meer empathie te voelen. Neem nu de foto van Aylan, dat kindje dat gestorven is op zee en aanspoelde op het strand. Die foto heeft heel veel mensen doen lezen over vluchtelingen, maar op dat moment, in die tijdszone, zijn mensen vluchtelingen ook anders gaan bekijken, en hebben ze veel meer empathie gevoeld.

De keuze van een foto trekt niet alleen de lezer in een artikel, maar beïnvloedt ook de inhoud. Dat heet dan framing. De inhoud van een artikel met een bepaald beeld wordt anders gelezen, maar ook het gedrag van de lezer kan veranderen.
Een foto kan dus heel veel impact hebben, en de keuze ervan is erg belangrijk. De fotograaf, maar zeker de fotoredactie heeft een heel grote verantwoordelijkheid.’

(CC BY-NC-ND 2.0)

“Door belichting en camerastandpunt kun je iemand er subtiel heel goed laten uitzien.”

‘Als het gaat over onschuldige beelden zoals portretten, is dat minder belangrijk. Al kun je ook daar ervoor kiezen om iemand op een bepaalde manier weer te geven.

Met iemand als president Trump is het een beetje aanvaard dat je ermee mag spotten. Die marge is voor de ene persoon al wat groter dan voor de andere. Als je iemand in een rolstoel fotografeert, ga je dat zo goed mogelijk proberen te doen. Dat is een vorm van positieve discriminatie, omdat je meevoelt met die persoon. Met Trump voelen er, zeker in Europa, weinigen mee. Die mag je al eens door de mangel halen.

Door belichting en camerastandpunt kun je iemand er subtiel heel goed laten uitzien. Je kunt als fotograaf iets naar omhoog trekken, of net omlaag halen, afhankelijk van wat maatschappelijk aanvaard is. Toch moet je daarmee opletten: ofwel doe je het voor iedereen, ofwel doe je het voor niemand.’

Een gezegde luidt dat een beeld meer dan duizend woorden zegt. Toch zie je vaak een onderschrift bij een foto. Heeft een foto verduidelijking nodig?

‘Dat hangt af van de doelgroep en de opleiding van die doelgroep.

Het is belangrijk om te beseffen dat alles wat je in je omgeving ziet tekens zijn. Wij hebben geleerd om aan die tekens (wat we horen, zien of voelen) een bepaalde betekenis te geven. Hier staat een glas met een vloeistof. Wij weten dat die vloeistof thee is, en dat die thee dient om ons te voeden. Op basis van wat we hebben geleerd, kunnen we alle codes ontcijferen en er een betekenis aan geven. Maar die betekenis is cultuurgebonden, tijdelijk en onvolledig. Als je dat betrekt op foto’s zal de ene foto in de ene cultuur duidelijk zijn, maar in de andere niet. Het hangt dus niet alleen af van de lezer, maar ook van de leeftijd, én van de cultuur waartoe de lezer behoort.’

(CC BY-NC 2.0) Mike Rowe – Binnenbeeld uit een moskee in Sarajevo

‘Binnen Europa worden er in het noorden andere foto’s gekozen bij een artikel dan in het zuiden. Je kunt zelfs al een verschil zien tussen Nederland en België. Hoewel Nederland heel dichtbij is, worden er op een heel andere manier foto’s geselecteerd.’

“Nood aan gezond verstand”

‘Als fotograaf heb je ook niet altijd in de hand hoe je beeld wordt gelezen door de toeschouwer. Ik kan van jou een portret maken met een bepaald idee in mijn hoofd, maar ik heb geen controle over hoe dat beeld door een toeschouwer bekeken wordt en welke betekenis die eraan geeft. Ook hier heeft een fotoredactie dus een grote verantwoordelijkheid en nood aan gezond verstand.’

Interview: Han Zinzen

Vragen

Iedereen kan foto’s nemen en ze op het internet gooien. Vind je het belangrijk dat er zoiets bestaat als een deontologische code? Of moet alles kunnen?

Hecht je zelf ook meer belang aan foto’s van een getuige (zoals je er zelf een kunt zijn), dan aan foto’s van een echte fotograaf? Waarom (niet)?

Ben je na het zien van de foto van Aylan ook (anders) beginnen nadenken over vluchtelingen?