Home » Aan de slag met Nieuws in de Klas » Online Themadossiers » De traditie van het sinterklaasfeest

De traditie van het sinterklaasfeest

Zoals elke traditie voorwerp van verandering

08 december 2021

*** (De verklaring voor de sterretjes vind je hier.)

Voor hen die er nog in geloven is 6 december een hoogdag, maar vaak ook voor hen die het spel al lang doorzien, blijven Sint en Piet mythische figuren die de allerleukste cadeautjes brengen. Het is een eeuwenoude traditie waar volgens sommigen niet aan getornd mag worden. Maar alle tradities zijn voorwerp van verandering, zo blijkt uit de geschiedenis. Waarom laaien de gemoederen rond Sint, en vooral Piet, dan zo hoog op? Dat heeft met racisme te maken, hoe onbewust ook. En omdat er niet geluisterd wordt naar deze of gene partij. Het zou een kerstboodschap kunnen zijn: luister naar elkander om van het sintfeest een feest voor alle kinderen te maken.

Omdat wij graag weten wat jullie denken over de themadossiers, zodat we waar nodig kunnen aanpassen en verbeteren, vragen we jullie om dit beoordelingsformulier in te vullen. Alvast hartelijk dank!

Nicolaas van Myra

Op Doorbraak spreekt Pieter Bauwens in een video-interview met Wim Vangheluwe die een boek schreef over Sint en Piet. Vangheluwe zegt dat de Sint gebaseerd is op Nicolaas van Myra, een heilige die in de eerste eeuw een soort weldoener was in Lycië, wat vandaag in Turkije zou liggen. Maar Vangheluwe voegt daaraan toe dat de traditie in Europa al teruggaat tot de voorchristelijke periode, met Wodan die op een paard met acht poten door de lucht vloog. En hoewel Zwarte Piet pas in de 19de eeuw op de proppen kwam, in een boek van de Nederlander Jan Schenkman, zegt de schrijver dat Wodan steeds in het gezelschap was van twee zwarte raven die door het rookgat keken of de mensen wel braaf waren geweest. De heidense traditie werd dan gekerstend, en Wodan werd Sint Nicolaas. En die stierf op 6 december.

Portret van de heilige Nicolaas door Carlo Crivelli (1472) (CC BY 3.0) Sailko

De knecht

Sibo Kanobana gaat op rekto:verso nog dieper in op de geschiedenis van de traditie, en meerbepaald op de geschiedenis van de knecht. Daarbij verwijst hij eveneens naar de zwarte raven, maar ook naar andere Europese landen waar de figuur van de Sint wordt bijgestaan door een knecht, veelal met een dubieus verleden waarvoor hij tot inkeer is gekomen. Die knecht wordt afgebeeld als een duivels figuur, met hoorntjes en bokkepoten. In sommige landen wordt hij Krampus genoemd, maar er zijn nog heel wat andere namen. Hoe die knecht dan veranderde in een Moor, en waarom dat wel degelijk racistische motieven had, doet Sibo haarfijn uit de doeken.

Illustratie van Sint Nicolaas en Krampus (begin 1900) Public Domain

Zwarte Piet is racistisch

Dat is natuurlijk de essentie van waarom de gemoederen zo hoog oplaaien. Is het personage van Piet racistisch? Dat wordt door veel witte mensen ontkend, en veel van hen willen Zwarte Piet dan ook niet zien verdwijnen. Maar mensen met een andere huidskleur ervaren het grote kinderfeest toch enigszins anders. In deze column op MO* deelt Kelia Kaniki Masengo enkele eigen ervaringen, en die van anderen met een donkere huidskleur. Nochtans had Kelia niet de minste behoefte om haar mening over zwarte piet, met opzet zonder hoofdletters, te ventileren. Ze stak haar hoofd liever in het zand. Tot ze mama werd, en sint en piet zachtjes op het raam begonnen te tikken.

7 December 1938 (CC BY-SA 4.0) J.F.M. Trum, Fotopersbureau Gelderland

Polarisatie

Zoals wel meer gebeurd dezer dagen, geraakt de discussie gepolariseerd, staan de voorstanders van de knecht van Sinterklaas lijnrecht tegenover de tegenstanders. En dat vinden wetenschapsters Jolien De Lange en Lieselot De Wilde heel jammer. Want, zo zeggen ze op EOS, het zou ons veel meer opleveren als we naar elkaar luisteren en begrijpen waar de weerstand vandaan komt, dan kunnen er ook andere vragen aan bod komen. De wetenschapsters deden onderzoek naar de traditie van het sinterklaasfeest en ontdekten dat, net zoals elke traditie, het kinderfeest in niets meer lijkt op hoe het was tweehonderd jaar geleden.

Roetveegpiet (CC BY-SA 4.0) Ziko van Dijk

Vragen en discussiepunten

Doorbraak: De Sint en Zwarte Piet zijn voorchristelijk

In het filmpje wordt gezegd dat IEDEREEN van het sinterklaasfeest houdt. Is dat zo? Kijken jullie er ook rijkhalzend naar uit?

Wim Vangheluwe stelt dat in de discussie rond Zwarte Piet er voorbij gegaan wordt aan wat vooraf ging, én aan de knechten van de Sint in andere Europese landen (waar ze geen Zwarte Piet hebben), die ook allemaal iets met de kleur zwart hebben. Hij zegt dat Zwarte Piet in België en Nederland geen Black Face is, zoals de Amerikanen dat benoemen, een blanke die zwart geschilderd is om een Afrikaan na te doen, en belachelijk te maken. Volgens hem stelt Zwarte Piet helemaal geen Afrikaan voor. Zijn jullie het daarmee eens? Waarom (niet)?

Als Nicolaas van Myra afkomstig was uit wat nu Turkije is, waarom komt hij dan met de stoomboot uit Spanje?

Daar bestaat geen zekerheid over, maar een mogelijke verklaring ligt in Nederland. De stoute kinderen die vroeger in de zak gestoken werden, moesten naar een slechte plek gebracht worden, een soort van hel. En voor Nederlanders die lang in oorlog hebben geleefd met de Spanjaarden, was op een gegeven moment in de tijd Spanje een hel. Dat ligt nu wel enigszins anders.

Rekto:Verso: Het Zwarte Monster van Sinterklaas

De voorchristelijke figuren hebben een pedagogische functie en zijn niet eenduidig goed of kwaad. Net als Griekse goden zijn het ambigue figuren. Maar toen kwam de evangelisatie en werd alles opgedeeld in goed en kwaad. Alles wat goed was, was christelijk, en alles wat slecht was, was heidens. Maar dat was buiten de mensen zelf gerekend. Waarom?

Het heidense karakter van het feestje kan niet zomaar worden uitgewist. De mensen houden eraan vast. Ze blijven naast Sinterklaas een extra personage opvoeren, en hoe verder van de steden, hoe heidenser die figuur blijft. Sinterklaas was de cosmetische ingreep om de traditie een christelijk cachet te geven, maar the real thing is uiteindelijk zijn begeleider.

Zoals Vangheluwe het ook stelt, had Sinterklaas tot het midden van de 19de eeuw een knecht. Maar Sibo stelt dat die knecht vanaf dan (het boek van Johan Schenkman) afgebeeld werd als een Moor (dus wel degelijk een Afrikaan). Wat zouden de redenen daarvoor kunnen zijn?

Die transformatie valt moeilijk los te maken van de staat van de Nederlanden als handels- en scheepvaartsnatie. Die nam in de loop der eeuwen intensief deel aan de slavenhandel, en daar was het ontmenselijken van het zwarte lichaam een inherent deel van.
Wat we ook weten is dat de 19de eeuw bezeten was door ideeën van essentialistische raciale ongelijkheid en dat mensen van Afrikaanse origine toen niet als volwaardige mensen werden beschouwd.
Bovendien waren Spaanse en Portugese kooplieden sinds de 15de eeuw regelmatig vergezeld van zwarte bedienden. En ook in de Lage Landen waren die bedienden geen onbekende figuren. Dat beeld van de zwarte page, geïntroduceerd door die zuiderse kooplieden, wordt in de 17de en 18de eeuw een alomtegenwoordig onderdeel op portretten van alle Europese elites.
In de 19de eeuw schrijven de Nederlanders, net als heel wat andere Europese landen, het oorsprongsnarratief van hun natie. En daarin ontwikkelen ze het idee van een Gouden Eeuw die ingeleid werd door een Tachtigjarige Oorlog met Spanje. Als Sinterklaas wordt afgeschilderd als een Spaanse bejaarde is het dus niet ver gezocht om hem te laten begeleiden door een zwarte page, een renaissance-Moor in 16de eeuwse Spaanse klederdracht.

Sibo trekt met betrekking tot Zwarte Piet een rechtstreekse lijn met slavenhandel en kolonialisme. Hoezo?

In de 19de eeuw ging het ontstaan van de natiestaat gepaard met een obsessief discours van rassensegregatie dat zwarten als wild en eng afbeeldt. Monsterlijk, zelfs. De zogenaamde beschavingsmissie, het officiële discours ter verantwoording van de kolonisatie, ging daarom gepaard met misdaden tegen de menselijkheid. Na de Eerste Wereldoorlog passen de nazi’s echter de koloniale logica toe op het Europese grondgebied, met de Holocaust tot gevolg.
De raciale logica die de Holocaust mogelijk heeft gemaakt, is niet zo anders dan de logica die de kolonisatie mogelijk maakte. Net door die confronterende vaststelling kunnen de mensonwaardige omstandigheden ten gevolge van lucratieve kolonisatie niet meer genegeerd worden waardoor het concept ‘ras’ als essentieel biologisch verschil tussen mensengroepen verbrokkelt.
Na de Holocaust kon dus niemand nog het morele failliet van de kolonisatie ontkennen. De absolute terreur waarmee de strijd voor raciale gelijkheid de kop werd ingedrukt, verloor draagvlak.
Op dat ogenblik veranderde de Zwarte Piet-figuur echter niet. Wel stelden mensen de manier bij waarop ze over Zwarte Piet praten. Hij was niet langer zwart omdat hij een Moor of een zwarte slaaf was, maar omdat hij door de schoorstenen kroop om geschenken af te leveren. Daarmee werd alle potentiële kritiek afgeserveerd.

MO*: Aan mijn kind vertel ik dit jaar inclusieve sinterklaasverhalen

Kelia Kaniki Masengo zegt dat wat zwarte mensen ervaren en meemaken met betrekking tot dit ogenschijnlijk onschuldige kinderfeest, schrijnend is. Waarom zegt ze dat?

Een vrouw vertelde hoe de crècheleidster van haar peuter, het enige kind van kleur, er niet beter op had gevonden dan hem als zwarte piet te verkleden voor het sinterklaasfeest. Hem alleen. Toen de ouders haar erover aanspraken, trok ze de kaart van onwetendheid.
Zelf ben ik talloze keren vergeleken met zwarte piet. In supermarkten, op werkplekken, in zogenaamde progressieve middens. Meestal in de vorm van grapjes.

Wat zijn jullie ervaringen met zwarte piet?

Kelia zegt dat ze jarenlang gezwegen heeft, dat ze liever haar hoofd in het zand stak, maar dat ze nu kleine stapjes zet op het pad van het antiracisme. Hoe staan jullie ten opzichte van activisme? Ten opzichte van het aanklagen van onrecht?

Kelia had hoop op verandering, maar gaandeweg zakte de moed haar in de schoenen. Waarom?

‘In de kinderboekhandel zag ik de zogezegde vernieuwde sinterklaasverhalen liggen. In die verhalen wordt nog steeds vastgehouden aan stereotiepe kenmerken als de krullen en het kostuum. Ze houden vast aan het gekende narratief en voeren slechts lichte aanpassingen uit om ogenschijnlijk tegemoet te komen aan de steeds luider wordende vraag van mensen van kleur. Het zijn nieuwe verhalen die de volgende generatie met de paplepel zal binnenkrijgen, en ze zijn in essentie even problematisch als de verhalen waarmee ik opgegroeid ben.’

EOS: “Sint en Piet hebben altijd een boodschap, hoe je ze ook voorstelt”

Jolien De Wilde zegt dat het debat gepolariseerd is, je bent voor of tegen. Wat stelt ze voor? En hoe sta jij daar tegenover?

“In plaats van ons blind te blijven staren op de huidige symbolen en de geschiedenis, zouden we ons beter afvragen of het sinterklaasfeest momenteel wel een feest is voor alle kinderen. Worden er kinderen structureel uitgesloten of voelen ze zich uitgesloten? Dan moeten we er iets mee doen, want anders gaat het argument van een ‘onschuldig kinderfeest’ dat zovelen aandragen, niet meer op.”
“Vanuit pedagogisch standpunt vind ik het dan interessant om te achterhalen waarom het debat zo emotioneel geladen is en wat we kunnen doen om er een inclusief feest van te maken. Dat gaat trouwens ruimer dan multiculturaliteit. Ook armoede en andere kwetsbare situaties hebben impact op de beleving van het sinterklaasfeest.”

Waarom is het voor kinderen niet zo moeilijk om veranderingen door te voeren, maar is het wel van belang om als ouder oog te hebben voor wat ze hen meegeven?

Kinderen gaan helemaal mee in een fantasie. Of Piet nu paars, zwart of gestippeld is, maakt niet zoveel uit.
“Het is wel cruciaal om na te denken over de beeldvorming die je meegeeft aan kinderen. Hoe je Sint en Piet ook voorstelt, er zit impliciet een boodschap in. Vandaag is dat het beeld van de witte, wijze oude man en zijn zwarte knecht.”
De Lange: “Zwarte Piet is niet racistisch bedoeld, hoor je dan. Maar ook al is de intentie goed, het gaat om het beeld dat we kinderen voorschotelen.”

Hier vind je het opdrachtenblad als Word-document en als PDF-bestand.

Hier vind je meer informatie over Media.21

Geweld op vrouwen

Suiker