Wat is onderzoeksjournalistiek?

Karl van den Broeck, hoofdredacteur van Apache, legt uit

27 mei 2020

** (De verklaring voor de sterretjes vind je hier)

Onderzoeksjournalistiek zal wellicht nooit het meest sexy deel van de journalistiek worden. Doorgaans moet je ontzettend veel tekst lezen, of ellenlange interviews doorploegen. Daar hebben we toch geen tijd voor? Maar als je dat wel zou doen, zou er een hele andere wereld opengaan.

Omdat wij graag weten wat jullie denken over de themadossiers, zodat we waar nodig kunnen aanpassen en verbeteren, vragen we jullie om dit beoordelingsformulier in te vullen. Alvast hartelijk dank!

Karl van den Broeck heeft in vijfentwintig jaar zowat alles gedaan wat een journalist maar kan doen: hij heeft bij grote kranten en tijdschriften gewerkt, bij amateurmedia, en hij heeft zelf blogs gemaakt. Vandaag is hij hoofdredacteur van Apache, een nieuwssite voor onderzoeksjournalistiek. Volgens hemzelf veruit het leukste wat hij ooit gedaan heeft. Karl legt uit wat onderzoeksjournalistiek precies inhoudt, wat de moeilijkheden en de gevaren zijn, en wat de noodzaak ervan is.

Alle journalistiek is onderzoeksjournalistiek

Apache onderscheidt zich van andere media door onderzoeksjournalistiek. Wat onderzoekt een onderzoeksjournalist?

Wij zeggen inderdaad dat we aan onderzoeksjournalistiek doen, waarmee we de indruk wekken dat we iets anders dan de anderen doen. Dat is voor een stuk ook echt zo, maar dat wil niet zeggen dat andere media niets onderzoeken. Een journalist onderzoekt per definitie altijd, ook al maak je een verslag van een voetbalwedstrijd, want dan ga je onderzoeken wat de strategieën en tactieken van de trainer op het veld zijn. In die zin is alle journalistiek onderzoeksjournalistiek.

Wat wij als onderzoeksjournalistiek beschouwen, bestaat uit drie verschillende soorten. Om te beginnen, proberen we om zaken naar boven te halen die men liever niet in de openbaarheid ziet. Het heeft een beetje van speurwerk door een detective. Dat speurwerk kan bij de overheid gebeuren, wanneer er iets is waarvan ze niet wil dat het geweten is. Maar het kan ook bij bedrijven, of bij mensen in het criminele milieu. Die willen sowieso dat alles geheim blijft.

“Een journalist onderzoekt per definitie altijd, ook al maak je een verslag van een voetbalwedstrijd”

Dit soort journalistiek is iets ingewikkelder om uit te oefenen omdat de informatie vaak niet vrij toegankelijk is, en je dan bepaalde technieken moet gebruiken om die naar boven te spitten.

Wat zijn die technieken?

Sommige mensen denken dat onderzoeksjournalisten politiemensen zijn, of speurders, of onderzoekers. Maar in feite zijn onze wapens die van een gewone burger. Wij moeten op zoek naar bronnen. Bronnen kunnen mensen zijn die een verhaal vertellen dat delicaat is, sensationeel, of onthullend, maar die daar zelf een groot risico bij lopen wanneer ze dat vertellen. Stel je voor dat je in een bedrijf werkt en je weet dat er iemand met zijn hand in de kassa zit om het geld te stelen. Als jij die persoon met naam en toenaam zou benoemen, verlies je waarschijnlijk je job.
Maar als je dat tegen een onderzoeksjournalist zegt die deontologisch handelt (de deontologie zijn de rechten en de plichten van de journalist, omschreven in de Code van de Raad voor de Journalistiek, hz), is die gehouden aan het bronnengeheim. Als jij tegen mij iets komt vertellen dat belangrijk is – wat natuurlijk essentieel is, het mag geen roddel of fait-divers zijn – dan garandeer ik jou dat ik jouw identiteit niet zal verraden. Dat zit in België in een wet vervat, en is dus een redelijk solide garantie om jouw identiteit te beschermen. Met jouw onthulling kunnen wij dan aan de slag: zijn er andere elementen, andere bronnen, documenten, of andere getuigen, of filmbeelden, of noem maar op, die dat verhaal kunnen bevestigen? Als dat zo is, kunnen we publiceren.

“Onze wapens zijn die van gewone burgers”

Meer kunnen wij niet doen. Wij kunnen geen telefoons aftappen, en wij kunnen geen huiszoekingen doen zoals bijvoorbeeld politiemensen dat wel kunnen. Wij kunnen alleen voortgaan op informatie die publiek toegankelijk is, of die ons bereikt via een weg die toegang heeft tot bronnen die wij niet hebben.

Pretentie

Mag er dan niets geheim blijven?

Er zijn inderdaad dingen die geheim moeten blijven. Het privéleven van mensen, bijvoorbeeld. Ik denk niet dat ik zaken heb met jouw privéleven, en jij met dat van mij. Tenzij je in jouw privéleven bepaalde dingen doet die niet door de beugel kunnen. Als jij iemand met macht bent, een bedrijfsleider, of een politicus, en je geeft een job aan je lief, zonder dat die daar de kwaliteiten voor heeft, of daar een examen heeft voor moeten afleggen, dan wil je dat graag geheim houden. Maar het zou voor mij wél een aanleiding kunnen zijn om over jouw privéleven te schrijven.

(CC BY-NC-ND 2.0) sogni_hal

Een ander voorbeeld: een firma krijgt een opdracht van de overheid om helikopters te leveren aan het leger. In ruil voor de opdracht betaalt die firma centen aan de minister. Smeergeld noemen ze dat. Als we dat te weten komen, lijkt het ons toch dat de overheid opgelicht wordt. Dat contract wordt immers niet afgesloten omdat die helikopters zo goed zijn, maar omdat die minister smeergeld krijgt. Als je dat weet – je moet dat hard kunnen maken, je moet kunnen bewijzen dat dat smeergeld betaald is geweest – , is het onze plicht als journalist om dat te melden, want dat dient het algemeen belang.

Onderzoeksjournalistiek heeft, naast een onthullende functie, dus ook een controlerende functie?

Als een verkozen regering, minister, of burgemeester zegt dat de pensioenen zullen verhogen, of het inschrijvingsgeld van de universiteit zal verlagen, is er een instantie die dat controleert: het parlement, of de gemeenteraad. Maar wij, als journalisten, controleren dat ook. Wij gaan na of politici doen wat ze zeggen dat ze zullen doen, en of ze de macht die ze gekregen hebben op een zinnige manier gebruiken.

“Wij gaan na of politici doen wat ze zeggen dat ze zullen doen”

In een democratie zijn er drie machten: het parlement maakt de wetten; de regering voert die wetten uit; en justitie zorgt ervoor dat die wetten correct worden uitgevoerd. Maar wie controleert die drie machten? Dat zijn wij, de media, de pers, de journalistiek. Die pretentie hebben we wel.

Onderzoeksjournalistiek doet belastingen dalen

Wat is dan de derde soort onderzoeksjournalistiek?

Dat is signalerende onderzoeksjournalistiek. Er zijn bepaalde uitdagingen in de samenleving, waar bepaalde oplossingen worden voor aangedragen. Maar er zijn misschien ook nog oplossingen waar men niet aan gedacht heeft. Denk maar aan het klimaatprobleem waar heel veel discussies over gevoerd worden, en waarbij heel veel mensen boos worden op mekaar. Overal in de wereld zijn er mensen die zoeken naar oplossingen, die manieren proberen te vinden om die CO2-uitstoot naar beneden te krijgen. Dan is het een goede praktijk van onderzoeksjournalisten om die elementen aan te reiken waarmee politici, of burgers in het debat van elke dag op café, de discussie kunnen voeren met nieuwe ideeën.

Heb je voorbeelden van hoe onderzoeksjournalistiek iets wezenlijks heeft veranderd?

Ik had het daarnet over helikopters. In de jaren 90 is er een groot schandaal geweest waarbij politieke partijen smeergeld hadden aanvaard van de Italiaanse helikopterfirma Agusta om die bestelling te kunnen binnenhalen.

(CC BY-NC-ND 2.0) Pavel Vanka

Waarom deden die partijen dat? Om zichzelf te kunnen financieren. Een partij is een organisatie waar mensen werken die betaald moeten worden. Die partijen moeten ook verkiezingscampagne voeren, affiches drukken, reclamespots maken, folders verspreiden, … dat kost allemaal bakken vol geld.
Vroeger was er geen regeling om dat geld binnen te halen. Dus gingen die partijen aankloppen bij burgers, particulieren, maar ook bij bedrijven. En dat creëert natuurlijk een grijze zone waarbij bedrijven invloed konden kopen bij die politieke partijen.

“Vroeger was er geen regeling om dat geld binnen te halen”

Naar aanleiding van dat Agustaschandaal, dat door de pers openbaar werd gemaakt, is er in België een regeling gemaakt waarbij politieke partijen door de overheid worden gefinancierd.

In andere grote zaken, zoals de zaak Dutroux, heeft de pers ook een belangrijke rol gespeeld in het tot stand brengen van nieuwe wetgeving, regels, en procedures, om te verhinderen dat dingen nog fout kunnen lopen.

Bij fiscale fraude heeft men op Europees niveau ontdekt dat onderzoeksjournalistiek de belastingen kan doen dalen. Dat is misschien een rare kronkel, maar heel veel geld dat de overheid ter beschikking stelt in de vorm van subsidies, denk maar aan de landbouw waar de meeste Europese subsidies naartoe gaan, wordt vaak niet gebruikt waarvoor het bedoeld is. Het wordt eigenlijk misbruikt door allerlei mensen die heel gehaaid zijn in het binnenhalen van dat geld en het in hun eigen zak steken. Als onderzoeksjournalisten die schandalen naar boven kunnen spitten, kunnen we op termijn misschien wel met minder subsidies. En zoals je weet: subsidies komen van belastingen.

Het is goed dat er in een democratie een soort van zelfreinigend mechanisme bestaat waarbij mensen met slechte bedoelingen altijd in het achterhoofd hebben dat er steeds die ambetante onderzoeksjournalisten zijn die hen misschien zouden kunnen betrappen.

Klachten en rechtszaken

Oefenen mensen met slechte bedoelingen soms druk uit op onderzoeksjournalisten?

In België mogen we daarover niet klagen. In landen als China, Saoedi-Arabië of Egypte, waar geen democratie bestaat, moet je niet proberen om je mening te uiten, of om aan onderzoeksjournalistiek te doen, want dan steken ze je gewoon in de gevangenis. Of, zoals onlangs in Malta nog gebeurd is, word je vermoord door de maffia, die vaak samenwerkt met overheden.

Nochtans zijn er de laatste jaren ook in België meer technieken ontwikkeld om journalisten de stuipen op het lijf te jagen. Dat gebeurt vooral door klachten in te dienen (dat heet in het Engels SLAPP, Strategic Lawsuits Against Public Participation, of Strategische rechtszaken tegen publieke participatie, hz). Als wij artikels schrijven over iemand die er volgens ons de kantjes afloopt, dan gebeurt het vaker dan vroeger dat die mensen tegen ons een klacht indienen voor laster en eerroof, of stalking. Omdat ze zich belaagd voelen door ons.
Journalisten worden doorgaans vrijgesproken in zulke rechtszaken. Een veroordeling is heel erg uitzonderlijk. Maar je moet je natuurlijk altijd verdedigen, een advocaat betalen, … dat kost allemaal heel veel geld.

“Journalisten worden doorgaans vrijgesproken in zulke rechtszaken”

Er zijn ook geen goede verzekeringen voor journalisten, want dat zijn nogal dure affaires. (op 19 mei schreef Apache dat groepspolissen voor beroepsjournalisten zelfs onmogelijk zijn geworden, hz) Dat is tegenwoordig een heel kwalijke tendens in België.

Grote gaten

Ook door de precaire economische situatie staat de onderzoeksjournalistiek onder druk. De media in het algemeen hebben het moeilijker dan vroeger. Kranten en weekbladen leefden vroeger van advertenties, maar die zijn weggevallen. Die gaan naar Facebook en Google, waardoor kranten in geldnood komen, verdwijnen of opgeslorpt worden door twee, drie grote mediagroepen die al die titels onder een vlag brengen.
Wij hebben bij Apache een ploegje van acht mensen, waarvan zes journalisten. Sommigen van hen zitten soms twee, drie weken te wroeten en te ploeteren, alleen maar om na te gaan of ergens mogelijkerwijs een verhaal zou kunnen inzitten. En dan moet het onderzoek nog beginnen. Wanneer we beslissen dat het de moeite waard is, als er genoeg aanwijzingen zijn dat er een belangrijk artikel kan inzitten, kan het zijn dat je er twee, drie maanden aan werkt om tot de conclusie te komen dat je de smoking gun niet vindt. Dan heb je drie maanden je tijd verspeeld. Onderzoeksjournalistiek is heel duur.

De situatie is een beetje verbeterd omdat men merkt dat mensen wel bereid zijn om te betalen voor goede journalistiek. Om een abonnement te nemen, bijvoorbeeld. Wij bij Apache leven alleen van abonnees. Die zouden geen geld geven als ze bij ons zouden lezen wat ze ergens anders ook zouden lezen.
Je ziet dat ook op televisie. Op Netflix staan veel zeer goede documentaires van onderzoeksjournalisten. Dat zijn de cashmachines van Netflix, want die maken het verschil.

En de laatste twee jaar wordt opnieuw geïnvesteerd in onderzoeksjournalistiek. Het gaat dus weer de goede richting uit, maar er zijn wel veel minder redacties dan vroeger. Tien jaar geleden had elke redactie zijn onderzoeksjournalisten. Meerdere. Die werden allemaal ontslagen, precies omdat ze zogezegd niet rendeerden.

Groot gat in een onderzoek (CC BY-NC-ND 2.0) dration

Je had ook veel meer kranten waardoor er veel meer onderzoek werd verricht. Er is vandaag dan ook meer nood aan extra middelen, vanuit de overheid, maar ook vanuit kleinere initiatieven zoals wij, om het verschil te maken. Want er vallen grote gaten in de onderzoeken die moeten worden gevoerd. Er zijn verhalen waarvan we weten dat, als we er gedurende een jaar twee mensen opzetten, er grote schandalen komen. 

Leaks

Wat me vandaag hoopvol maakt zijn de zogenaamde ‘leaks’. Door het internet en de digitalisering krijg je als onderzoeksjournalist soms gigantische hoeveelheden data. Bijvoorbeeld van banken die geld van belastingontduikers hebben belegd in belastingparadijzen, zoals de Panama Papers hebben aangetoond.

Dat zijn documenten van een terrabyte, onvoorstelbaar groot. Als je dat uitprint, kun je daar een heel stort met papier mee vullen. Nu is de journalistiek zo georganiseerd dat daar internationaal honderd journalisten tegelijk op werken. (het ICIJ, het International Consortium of Investigative Journalists, hz) De resultaten die zij uitbrengen, zijn veel spectaculairder dan wat justitie kan doen. Want justitie wordt georganiseerd per land. Als de Belgische justitie met die van Nederland moet samenwerken, duurt dat een eeuwigheid omdat het administratief heel ingewikkeld is.

Kwetsbaar

Wij schrijven dingen die anderen niet willen dat we schrijven. Er is dus heel veel druk. Ook vanuit de politiek. De corruptie zit altijd bij diegenen die aan de macht zijn. Wat logisch is. De oppositie zit niet aan de knoppen om helikoptercontracten door te schuiven naar bedrijven. Dat doet de meerderheid.

“Wij schrijven dingen die anderen niet willen dat we schrijven”

Dat maakt ons werk vaak kwetsbaar voor kritiek. Men verwijt ons dan van aan politiek te doen. Natuurlijk doen wij aan politiek. Als krant, als medium maken we deel uit van het politieke systeem. Maar wij doen niet aan partijpolitiek. Dat is iets anders. Wij onthullen de waarheid niet om deze of gene partij aan de macht te helpen. Soms wekken we die indruk misschien, omdat we per definitie meerderheidspartijen viseren wanneer ze fouten begaan. Daar kunnen we ons heel moeilijk tegen verdedigen, maar het is niet waar onderzoeksjournalistiek om draait.

© Media.21 – Han Zinzen

Vragen en discussiepunten